Lata 1918-1920 są szczególnie ważne w historii Polski. To czas odrodzenia niepodległej Rzeczypospolitej, walki o kształt jej granic i kształtowania zrębów ustroju. Pamięć tamtych lat, których stulecie właśnie mija, jest zatem ważnym elementem tożsamości Polaków.
Dzięki sfinansowaniu przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego naszego projektu: Pamięć o Niepodległej. Badania nad dziedzictwem kulturowym i upamiętnianiem odzyskania przez Polskę niepodległości na obszarze północnowschodniego Mazowsza oraz ich wykorzystanie dla nauki, kultury, edukacji, gospodarki i społeczeństwa, realizowanego w ramach programu Dialog, mogliśmy poznać pamięć tamtych wydarzeń zachowaną na północno-wschodnim Mazowszu. Wybór obszaru badań: okolic Kolna, Łomży, Wysokiego Mazowieckiego i Zambrowa był nieprzypadkowy. Jest to region o silnych tradycjach patriotycznych, od wielu stuleci zasiedlony przez osadnictwo drobnoszlacheckie, o silnym przywiązaniu do lokalnej tradycji. Pod względem administracyjnym teren badań obejmował cztery powiaty: kolneński, łomżyński, wysokomazowiecki i zambrowski. Nadrzędnym celem projektu, realizowanego od 19.08.2017 r., jest wielodyscyplinarne opracowanie tematu lokalnej pamięci i upamiętniania odzyskania przez Polskę niepodległości oraz upowszechnienie uzyskanych efektów w środowisku naukowym i społecznym. Przyświeca mu założenie, że zadaniem badań nad przeszłością i dziedzictwem kulturowym w skali regionalnej jest z jednej strony rozszerzenie wiedzy na temat historii i kultury, z drugiej zaś zaspokojenie zapotrzebowania społecznego na wiedzę w tym zakresie. Naukowe i społeczne wyniki projektu służą budowie tożsamości regionalnej. Łączą wydarzenia o znaczeniu ogólnonarodowym z przeszłością lokalną i jej materialnymi nośnikami pamięci, obecnymi w życiu społeczności lokalnych.
Badania w ramach projektu skoncentrowane są na materialnym i niematerialnym dziedzictwie związanym z pamięcią i upamiętnianiem odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. oraz wojną polsko-bolszewicką. Tak rozumiane materialne dziedzictwo obejmuje: pomniki i obeliski, kaplice i kapliczki, krzyże przydrożne, tablice i epitafia w świątyniach, symboliczne groby nieznanego żołnierza, cmentarze i mogiły uczestników czynu niepodległościowego w 1918 r. oraz walk o kształt wschodniej granicy II RP, wreszcie pamiątki związane z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, przechowywane w archiwach domowych (rodzinnych). Niematerialne dziedzictwo obejmuje przede wszystkim pamięć związaną z wydarzeniami i uczestnikami czynu niepodległościowego, w tym działalność Legionów i Polskiej Organizacji Wojskowej, wojną polsko-bolszewicką oraz relacje związane z powstawaniem materialnych miejsc i nośników pamięci. Ramy czasowe naszych zainteresowań obejmują wydarzenia, które rozgrywały się od I wojny światowej (Legiony, POW) do współczesności, ze szczególnym uwzględnieniem okresu międzywojennego, w tym dziesiątej rocznicy wybuchu I wojny światowej (1924 r.) i dziesiątej rocznicy odzyskania niepodległości (1928 r.).
Projekt wymaga współpracy przedstawicieli różnych dziedzin nauk humanistycznych, co stanowi konieczny sposób działania w nowoczesnej nauce. Współpraca wielodyscyplinarna jest podstawowym warunkiem innowacyjnych badań naukowych; zapewnia ona rozwój metodyki i metodologii każdej z dyscyplin, a osiągnięte efekty naukowe są pełniejsze niż w przypadku zbliżonych tematycznie prac monodyscyplinarnych.
Podstawową metodą badania dziedzictwa materialnego, przyjętą na etapie gromadzenia źródeł, jest inwentaryzacja terenowa miejsc pamięci oraz jej nośników, zachowanych w krajobrazie kulturowym: pomników, cmentarzy, kwater, mogił, kaplic i kapliczek, krzyży przydrożnych, tablic i epitafiów w świątyniach. Badaniu dziedzictwa niematerialnego służą przede wszystkim pogłębione wywiady otwarte z najstarszymi członkami społeczności lokalnych oraz badania ankietowe wśród młodzieży licealnej regionu. Zgromadzone w ten sposób źródła są na bieżąco porównywane i analizowane w świetle dokumentów archiwalnych i publikacji naukowych. Efektem realizacji projektu będą dwie monografie: Pamięć o Niepodległej na północno-wschodnim Mazowszu oraz Miejsca pamięci czynu niepodległościowego (1918-1920) na północno-wschodnim Mazowszu. Będą to wieloaspektowe opracowania naukowe, cenne zarówno dla specjalistów, jak też dostarczające środowisku pozanaukowemu rzetelnej wiedzy, będącej podstawą działalności instytucji społecznych w zakresie kreowania świadomych postaw obywatelskich, wzmożenia poczucia tożsamości lokalnej, poszanowania dla przeszłości oraz wykorzystania wyników badań naukowych do tworzenia marki regionalnej, służącej rozwojowi branży usługowej, w tym turystycznej. Ciągle prowadzone są prace nad budową archiwum zawierającego archiwalia historyczne oraz archiwum historii mówionej. Poza zapisami audio pogłębionych wywiadów otwartych i ankietami, składają się na nie materiały z zasobów archiwów państwowych i rodzinnych oraz dane ewidencyjne zebrane podczas prac terenowych. Wyniki tych prac wykorzystywane są obecnie do sporządzania kart ewidencyjnych zabytków i miejsc pamięci – cmentarzy, kwater i mogił z 1918 i 1920 r., które zostaną przekazane Urzędowi Ochrony Zabytków w Białymstoku, Delegatura w Łomży oraz Podlaskiemu Urzędowi Wojewódzkiemu i władzom samorządowym.
Realizując projekt nawiązaliśmy współpracę z otoczeniem społecznym i instytucjami kultury, w tym opiekunami regionalnych izb historycznych, upowszechniając za ich pośrednictwem wyniki badań. Efektami tej współpracy były m.in.: konferencja naukowa Pamięć o Niepodległej na pograniczu mazowiecko-podlaskim, zorganizowana w dniach 5-6 kwietnia 2019 r. w Muzeum Przyrody w Drozdowie oraz seminarium popularnonaukowe Pamięć o Niepodległej, które odbyło się 13 kwietna 2019 r. w Regionalnej Izbie Historycznej w Zambrowie. Mamy nadzieję, że nasz projektu przyczyni się do rozwoju i upowszechnienie wielodyscyplinarnych badań humanistycznych nad przeszłością i dziedzictwem kulturowym, łączących metodykę i metodologię historii, archeologii, historii sztuki, a także nauk społecznych. Jego efekty, przedstawione w formie monografii będą stanowiły dla mieszkańców regionu doskonałe źródło wiedzy na temat przeszłości lokalnej i jej powiązaniach z wydarzeniami o skali ogólnopaństwowej i narodowej. Zaowocuje ona wzrostem wartości wiedzy o historii regionu i przyczyni się do wykreowania jego „marki” historycznej i społecznej, a co za tym idzie także gospodarczej, głównie turystycznej. W zakresie ochrony i opieki nad miejscami i nośnikami pamięci nasz projekt umożliwi uzupełnienie ewidencji zabytków przez służby ochrony zabytków oraz ewidencji miejsc pamięci przez instytucje państwowe i samorządowe.
Projekt "Pamięć o Niepodległej. Badania nad dziedzictwem kulturowym i upamiętnieniem odzyskania przez Polskę niepodległości na obszarze północno-wschodniego Mazowsza oraz ich wykorzystanie dla nauki, kultury, edukacji, gospodarki i społeczeństwa" został zrealizowany w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „DIALOG” w latach 2017-2019.
Kontakt.
Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej
Pl. Niezależnego Zrzeszenia Studentów 1/117
15-420 Białystok