Na północnej ścianie budynku nr 2 w zespole koszarowym, obecnie wykorzystywanym przez Jednostkę Wojskową nr 1511 w Łomży, znajduje się odlana z brązu tablica upamiętniająca pobyt i internowanie żołnierzy Legionów Polskich. Jesienią 1916 r. do Łomży przybył 1. Pułk Piechoty Legionów Polskich , a następnie od stycznia 1917 r. stacjonował tu 4. Pułk Piechoty Legionów . Po kryzysie przysięgowym w łomżyńskich koszarach internowano około 1700 legionistów z różnych jednostek. 11 listopada 2012 r. z inicjatywy Społecznego Komitetu Fundacyjnego odsłonięta została tablica pamiątkowa o treści: NIEZŁOMNYM / LEGIONISTOM / JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO / STACJONUJĄCYM / I INTERNOWANYM / W ŁOMŻY / W LATACH / 1916-1918 / SPOŁECZEŃSTWO / ZIEMI ŁOMŻYŃSKIEJ / ŁOMŻA 2012. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

W 1914 r. w sąsiedztwie łomżyńskiej katedry, przy ulicy Giełczyńskiej wystawiona został figura Chrystusa niosącego krzyż. Rzeźbę ufundował proboszcz parafii Puchały ks. Wincenty Jodzewicz, zaś postument pod nią podarowały Marcjanna i Janina Olender. Wydarzenie to upamiętnione zostało niezachowaną do dziś tabliczką: FIGURA PANA JEZUSA OBMYŚLONA ŚRODKAMI Ś.P. X. WINCENTEGO JODZEWICZA ZMARŁEGO D. 18 KWIETNIA 1912 R. PIEDESTAŁ ZAŚ JEST OFIARĄ MARCYANNY I CÓRKI JANINY OLENDER 1914 R. W latach 60. XX w., podczas poszerzania ulicy Giełczyńskiej, figura został przesunięta na teren przykościelny. Niszczała, zasłonięta przez coraz większe drzewa. Do prac renowacyjnych przystąpiono przed setną rocznicą odzyskania niepodległości, która zbiegła się z 600-leciem nadania Łomży praw miejskich. Przeprowadził je łomżyński konserwator zabytków Przemysła Adamowski. Pomnik stanął w pobliżu pierwotnej lokalizacji, u zbiegu ulicy Dwornej i Giełczyńskiej. Został ponownie odsłonięty i poświęcony 15 czerwca 2018 r. Otrzymał nową tablicę pamiątkową, symbolicznie wiążącą go z setną rocznicą odzyskania przez Polskę niepodległości: W 100-LECIE ODZYSKANIA PRZEZ POLSKĘ NIEPODLEGŁOŚCI / W 600-LECIE NADANIA PRAW MIEJSKICH MIASTU ŁOMŻA / TEN POSTUMENT UFUNDOWANY PRZED WIEKIEM / NA NOWO STAWIAMY, / BY CHRYSTUS ZBAWICIEL ŚWIATA / WSKAZYWAŁ DROGĘ NOWYM POKOLENIOM / Mieszkańcy Łomży 2018. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

W centralnej części cmentarza znajduje się kwatera wojenna z sześcioma mogiłami zbiorowymi, w których pochowano żołnierzy Wojska Polskiego poległych w obronie Łomży w lipcu 1920 r. oraz w drugiej połowie sierpnia 1920 r. Część z pochowanych to ofiary chorób które towarzyszyły wojnie. Nie wiadomo ilu żołnierzy spoczywa w tych mogiłach. Na podstawie listy strat Wojska Polskiego Wojskowego Instytutu Historycznego udało się odtworzyć nazwiska 82 spośród nich (numeracja obejmuje 83 numery, gdyż jeden żołnierz został prawdopodobnie zapisany pod dwoma nazwiskami Kuźnicki / Kuźmicki). Kolejnych sześć nazwisk zostało odszukanych w księgach metrykalnych. Z pewnością nie są to wszyscy żołnierze, którzy spoczywają w tych mogiłach. Czternastego sierpnia 2019 r. w grobie zbiorowym położonym naprzeciwko głównej mogiły zespołu grobów wojny polsko-bolszewickiej złożone zostały szczątki sześciu nieznanych żołnierzy polskich poległych w sierpniu 1920 r. w walkach pod Nowogrodem i Mątwicą. Pierwotnie pochowano ich na wiejskim cmentarzu przy krzyżu przydrożnym na północnym skraju Mątwicy. Zapomnianą nekropolę odkryto przypadkowo podczas rozbudowy szosy w 2018 r. Żołnierze znani z nazwiska, pochowani w mogiłach zbiorowych w zespole cmentarzy wyznaniowych i komunalnych: 1. Józef Baczewski, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 16 II 1920 r. , 2. Franciszek Bagiński, strzelec 1. Pułku Strzelców Granicznych, zmarł z powodu choroby 1 IV 1920 r. , 3. Jan Banasiak, kanonier 2.Pułku Artylerii Ciężkiej, zmarł z powodu choroby 6 VIII 1919 r. , 4. Jan Barydło, szeregowy 1. Dywizji Piechoty, zmarł z powodu choroby 22 II 1920 r. , 5. Józef Bednarczyk, szeregowy 6. Batalionu Wartowniczego, zmarł z powodu choroby 10 XII 1920 r. , 6. Stanisław Bednarski, podporucznik Lidzkiego Pułku Strzelców, poległ 2 VIII 1920 r. , 7. Stanisław Bieniek, kapral 101. Pułku Piechoty, zmarł z powodu ran 1 VIII 1920 r. , 8. Franciszek Bogucki, kapral 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu ran 31 XII 1919 r. , 9. Antoni Bródka, kapral 15. Pułku Artylerii Polowej, zmarł z powodu ran 9 IX 1920 r. , 10. Marjan Adam Butler, szeregowiec wojsk polskich, poległ na froncie 19 VII 1920 r. 119. Jan Chrobociński, strzelec 1. Pułku Strzelców Granicznych, zmarł z powodu choroby 3 V 1920 r. , 12. Franciszek Ciach, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 25 XII 1919 r. , 13. Jan Czerwiński, szeregowy 101. Pułku Piechoty, poległ 4 VIII 1920 r. , 14. Walenty Deptuła, strzelec 1. Pułku Strzelców Granicznych, zmarł z powodu choroby 9 VI 1920 r. , 15. Wojciech Dębiński, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 25 XI 1920 r. , 16. Józef Dobralski, szeregowy 59. Pułku Piechoty, poległ 22 VIII 1920 r. , 17. Konstanty Drążek, sierżant 44. Pułku Strzelców, zmarł z powodu choroby 14 XII 1919 r. , 18. Jakub Dul, kapral 101. Pułku Piechoty, poległ 29 VII 1920 r. , 19. Józef Faszczewski, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 24 II 1920 r. , 20. Józef Filipowicz, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu ran 19 V 1919 r. , 21. Józef Fillman, szeregowy 60. Pułku Piechoty, poległ 25 VIII 1920 r. , 22. Wolf Flambaum, szeregowy 101. Pułku Piechoty, poległ 2 VIII 1920 r. , 23. Piotr Frąckowiak, szeregowy 59. Pułku Piechoty, zmarł z powodu ran 3 VIII 1920 r. , 24. Dominik Gacioch, strzelec 1. Pułku Strzelców Granicznych, zmarł z powodu choroby 9 III 1920 r. , 25. Stanisław Gierwałtowski, żołnierz zmarł w szpitalu w Łomży 29 I 1921 r 26. Piotr Głębocki, ułan 13. Pułku Ułanów, zmarł z powodu choroby 8 I 1920 r. , 27. Zygmunt Godlewski, ochotnik wojsk polskich, zmarł w szpitalu w Łomży 31 I 1921 r. 28. Władysław Golad, strzelec 1. Pułku Strzelców Granicznych, zmarł z powodu choroby 4 IV 1920 r. , 29. Stanisław Grabowski, szeregowy 33. Pułku Piechoty, poległ pomiędzy 27 VII a 4 VIII 1920 r. , 30. Józef Granat, szeregowy P. K. U., zmarł z powodu choroby 17 IX 1919 r. 31. Bronisław Grobelny, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 18 VIII 1920 r. , 32. Szymon Gromysz, kapral 101. Pułku Piechoty, poległ 30 VII 1920 r. 33. Jan Guner, szeregowy 101. Pułku Piechoty, poległ 2 VIII 1920 r. 34. Jan Hagiel, szeregowy Urzędu Gospodarczego Łomża, zmarł z powodu choroby 12 I 1920 r. 35. Marian Helbrański, starszy szeregowy 101. Pułku Piechoty, poległ 28 VII 1920 r. . Na płycie mogiły zbiorowej nazwisko zapisano jako „Helebrański” 36. Czesław Jagiełło, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 13 III 1920 r. , 37. Józef Jagiełło, batalion etap., zmarł 3 III 1919 r. , 38. Franciszek Kaczan, strzelec Lidzkiego Pułku Strzelców, zmarł z powodu ran 1 IX 1920 r. , 39. Piotr Kiełbasa, strzelec 1. Pułku Strzelców Granicznych, zmarł z powodu choroby 11 V 1920 r. , 40. Julian Kołomyjski, szeregowy 101. Pułku Piechoty, poległ 31 VII 1920 r. , 41. Rajmund Konicki, szeregowy 1. Dywizjonu tab., zmarł z powodu choroby 14 I 1920 r. 42. Tadeusz Kossakowski, szeregowy, zmarł w szpitalu w Łomży 29 VII 1920 r. 43. Teofil Kowalewski, starszy strzelec Lidzkiego Pułku Strzelców, poległ 1 VIII 1920 r. , 44. Józef Kraszewski, szeregowy 9. Pułku Piechoty Legionów, zmarł z powodu choroby 13 I 1920 r. , 45. Bronisław Król, strzelec 1. Pułku Strzelców Granicznych, zmarł z powodu choroby 11 I 1920 r. , 46. Jan Kuźmicki, zmarł z powodu choroby 8 VIII 1920 r. , lub 47. Jan Kuźnicki, zmarł z powodu choroby 8 VIII 1920 r. , 48. Adam Laskarys, Wileński Pułk Strzelców, zmarł z powodu choroby 9 VIII 1920 r. , 49. Ludwik Laskarys, podporucznik Lidzkiego Pułku Strzelców, zmarł z powodu ran 9 VIII 1920 r. , 50. Jan Lawenda, strzelec 1. Pułku Strzelców Granicznych, zmarł z powodu choroby 14 XII 1920 r. , 51. Józef Lipiński, starszy szeregowy 101. Pułku Piechoty, poległ 1 VIII 1920 r. , 52. Jan Łukaszewicz, strzelec Lidzkiego Pułku Strzelców, poległ 1 VIII 1920 r. , 53. Kazimierz Łukaszewski, szeregowy 33 Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 27 XI 1919 r. , 54. Władysław Maciorowski, szeregowy P.K.U., zmarł z powodu choroby 6 VII 1919 r. , 55. Szczepan Majewski, szeregowy 4. Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 12 XII 1920 r. , 56. Franciszek Makiela, ułan 15. Pułku Ułanów, poległ w VIII 1920 r. , 57. Jan Matejuszczyk, strzelec 45. Pułku Strzelców, zmarł z powodu choroby 9 I 1920 r. , 58. Stanisław Matujzo, strzelec Lidzkiego Pułku Strzelców, poległ 1 VIII 1920 r. , 59. Adam Michalak, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 31 VII 1920 r. , 60. Aron Minz, strzelec Lidzkiego Pułku Strzelców, poległ 1 VIII 1920 r. , 61. Józef Moczanowski, kapral Lidzkiego Pułku Strzelców, poległ 1 VIII 1920 r. , 62. Stanisław Musiał, szeregowy zakł. D.O.G. IV, zmarł z powodu choroby 3 IX 1920 r. , 63. Bernard Nowicki, szeregowy 101. Pułku Piechoty, poległ 4 VIII 1920 r. , 64. Aleksander Nych, szeregowy 101. Pułku Piechoty, poległ 1 VIII 1920 r. , 65. Józef Pakowski, szeregowy 66. Pułku Piechoty, zmarł z powodu ran 11 IX 1920 r. , 66. Wincenty Papajak, strzelec 1. Pułku Strzelców Granicznych, zmarł z powodu choroby 19 I 1920 r. , 67. Józef Pawłowski, strzelec Lidzkiego Pułku Strzelców, poległ 1 VIII 1920 r. , 68. Eugeniusz Piechowski, szeregowy P.K.U., zmarł z powodu choroby 13 III 1920 r. , 69. Konstanty Piegat, kanonier 8. Pułku Artylerii Ciężkiej, zmarł z powodu choroby 18 IX 1919 r. , 70. Mikołaj Pietron, żołnierz szkoły podoficerskiej 4 brygady artylerii, zmarł w szpitalu w Łomży 15 IV 1921 r. . Nazwisko nie jest wymienione na tablicy mogiły zbiorowej. Został on pochowany w grobie jednostkowym. 71. Czesław Prósiński, zmarł z powodu ran w szpitalu w Łomży 5 VIII 1919 r. 72. Adam Rzepka, starszy szeregowy 101. Pułku Piechoty, poległ 28 VIII 1920 r. , 73. Jan Sawicki, szeregowy […], zmarł […] 20 VIII 1920 r. , 74. Stefan Ścisłowski, szeregowy 6. Batalionu etap., zmarł z powodu choroby 20 VI 1919 r. , 75. Rajmund Słonicki, szeregowy szwadronu zap. tab. I, zmarł z powodu choroby 14 I 1920 r. , 76. Ignacy Spalony, starszy szeregowy 101. Pułku Piechoty, zmarł z powodu ran 30 VII 1920 r. , 77. Bronisław Środkowski, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł […] 4 I 1920 r. , 78. Michał Staniszewski, strzelec 149. Pułku Strzelców, zmarł z powodu choroby 13 I 1920 r. , 79. Czesław Stępnowski, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 2 III 1920 r. , 80. Jan Sworacki, szeregowy 60. Pułku Piechoty, zmarł z powodu ran 23 VIII 1920 r. , 81. Jakub [Jakób] Szpitalewicz, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zmarł z powodu choroby 9 III 1920 r. , 82. Jan Szumaczuk, szeregowy 101. Pułku Piechoty, zmarł z powodu ran 24 XII 1920 r. , 83. Feliks Tumaniak, strzelec Lidzkiego Pułku Strzelców, poległ 1 VIII 1920 r. , 84. Franciszek Tyszko, szeregowy 42. Pułku Piechoty, zmarł […] 5 I 1920 r. , 85. Jan Wiśniewski, szeregowy 59. Pułku Piechoty, poległ 22 VIII 1920 r. , 86. Tomasz Włoczewski, szeregowy 33. Pułku Piechoty, zginął w wypadku V 1919 r. , 87. Aleksander Wyrwas, strzelec 3. Pułku Strzelców Podhalańskich, zmarł z powodu choroby 21 I 1920 r. , 88. Roman Wyszyński, saper 16. Batalionu Saperów, zmarł z powodu choroby 9 IX 1920 r. , 89. Jan Zdzisław Zaleski, [..] Dywizjon Huzarów Śmierci, zmarł […] 8 IX 1920 r. 90. Szczepan Żgondek, kanonier 8. Pułku Artylerii Polowej, zmarł z powodu choroby 27 XII 1920 r. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

W północno zachodniej części cmentarza znajduje się symboliczna mogiła Kazimierza Burzyńskiego, spoczywającego wraz z ośmioma towarzyszami broni w zbiorowym grobie pod wsią Wróble-Arciszewo. Kazimierz Burzyński pochodził z Łomży, był żołnierzem-ochotnikiem II Batalionu 1. Pułku Morskiego. Poległ 3 sierpnia 1920 r. W rodzinnym mieście uczczono jego pamięć symbolicznym grobem z inskrypcją: Symbolicznie / Ś. P. / Kazimierz / Burzyński / Harcerz / Poległ w obronie Ojczyzny / we wsi Wróble-Arciszewo / pod Zambrowem / 3 VIII 1920 r. / żył 17 lat i 10 m-cy / Cześć Jego Pamięci. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

Kazimierz Dardziński urodził się 22 sierpnia 1893 r. Po ukończeniu tutejszego gimnazjum i Szkoły Handlowej, wstąpił do Seminarium Duchownego w Sejnach, potem zaś rozpoczął naukę na Uniwersytecie Warszawskim. Tam też wstąpił do tworzonej od 11 listopada 1918 r. Legii Akademickiej. Zginął 12 stycznia 1919 r. pod wsią Hamulec w okolicach Lwowa. Po trzech miesiącach jego zwłoki zostały sprowadzone przez rodzinę i pochowane na łomżyńskim cmentarzu . Na nagrobku umieszczono inskrypcję: S. P. KAZIMIERZ / DARDZIŃSKI / WYCHOWANIEC SEMINARJUM / DUCHOWNEGO W SEJNACH / ST. WYDZIAŁU PRAWNEGO UNIW. [?] / ŻOŁNIERZ 36. P.P. LEG. AKADEMICKIEJ / POL. 12 STY. 1919 R. W OBR. LWOWA / PRZEŻYWSZY LAT 26 / CZEŚĆ JEGO PAMIĘCI. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

Koniec niemieckiej okupacji w Łomży i data 11 listopada 1918 r. w pamięci jej mieszkańców wiąże się z nazwiskiem Leona Kaliwody, komendanta miejskich struktur POW, który zginął podczas rozbrajania oddziałów niemieckich na ulicy Sienkiewicza. Nie był on jednak jedyną ofiarą tej akcji. Historia zapomniała o czterech innych mieszkańcach Łomży, którzy wówczas także ponieśli śmierć. Jednym z nich był Franciszek Gibes, którego nazwisko udało się ustalić dzięki poszukiwaniom prowadzonym przez historyka Sławomira Zgrzywę. Historia życia Franciszka Gibesa jest złożona i wymaga dalszych badań. Prawdopodobnie urodził się na terenie Galicji i był poddanym austriackim przebywającym na terenie Cesarstwa Rosyjskiego. Z tego powodu, mieszkając już w okolicach Łomży, kilkukrotnie ubiegał się o prawo osiedlenia na terenie Rosji i nadania mu obywatelstwa rosyjskiego. Był żonaty, posiadał ośmioro dzieci. Nie był żołnierzem. 11 listopada 1918 r. pod wpływem impulsu przyłączył się do peowiaków rozbrajających Niemców. Podczas tej akcji został śmiertelnie postrzelony na ulicy Giełczyńskiej, niedaleko budynku w którym obecnie ma siedzibę Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży . Moment ranienia F. Gibesa opisywał uczestnik tych wydarzeń, dr Mieczysław Czarnecki, późniejszy poseł na sejm RP: […] wybiegłem na ulicę, by nawiązywać kontakt z żołnierzami niemieckimi i tłumaczyć im, że nie mamy zamiaru ich zabijać i że nie walczymy z ludem niemieckim, tylko z ich królewskim rządem. Na ul. Sienkiewicza, gdzie został zabity ś. p. Kaliwoda udało się strzały uspokoić, lecz na rogu Dwornej i Giełczyńskiej ciągle szczekał karabin maszynowy. Ktoś mówił, że tam oficer niemiecki z paru żołnierzami nie chce się poddać i strzela. Jedna grupa peowiaków i ludzi, którzy sami przyłączyli się do nich w momencie walki, posuwała się w górę ul. Dworną, przebiegając od bramy do bramy. Druga grupa, do której i ja należałem, obiegła przez Stary Rynek i chłopcy zaczęli strzelać od St. Rynku wzdłuż ul. Giełczyńskiej. W pewnym momencie ś. p. Gibes wychylił się na środek ulicy i padł ugodzony kulą. Wnieśliśmy go do mieszkania Żydów na rogu Starego Rynku i Senatorskiej, gdzie przy ich pomocy zrobiłem mu pierwszy opatrunek i poleciłem przenieść go do szpitala św. Ducha. Franciszek Gibes został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Jego zaniedbany grób z lastrykowym nagrobkiem znajduje się we wschodniej części cmentarza. Na płycie nagrobnej zapisano: Ś.P. / KAZIMIERZ / GIBES / ŻYŁ LAT 41 / POKÓJ JEGO DUSZY / ZGINĄŁ W OBRONIE OJCZYZNY / 11.XI.1918 R. W 2019 r. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej planuje odnowienie mogiły. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

Leon Kaliwoda był komendantem X Okręgu POW w Łomży. Został tutaj skierowany przez warszawską Komendę Główną Polskiej Organizacji Wojskowej wiosną 1917 r., po aresztowaniu przez władze niemieckie dotychczasowego komendanta Jana Kraszewskiego. W literaturze spotykamy różne oceny jego postaci: od postawy bohaterskiej po ryzykancką, którą ostatecznie przypłacił życiem. 11 listopada 1918 r. zorganizował oddział POW gotowy do rozbrajania żołnierzy armii niemieckiej. W wrogim wojskiem spotkali się na ulicy Sienkiewicza. Na żądanie wydania broni Niemcy zareagowali ogniem. Kaliwoda został ciężko ranny i prawdopodobnie zmarł jeszcze zanim koledzy wnieśli jego ciało do bramy kamienicy Śledziewskich. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari. Pochowano go w uroczystym pogrzebie na cmentarzu katedralnym w Łomży. W 1933 r. nad mogiłą wzniesiono nagrobek ufundowany przez mieszkańców miasta. Nadano mu formę trzech stojących płyt, z których środkowa jest najszersza, zwieńczona orłem zrywającym się do lotu. Poniżej inskrypcja: Ś.P. LEON KALIWODA / LUCZYŃSKI / P.O. KMTA X. OKR. P.O.W. / HARCERZ DRUŻYNOWY / POLEGŁ 11.XI.1918 / W ŁOMŻY Na bocznych płytach umieszczono po dwa symbole: po lewej Krzyża Virtuti Militari i odznaki POW, po prawej Krzyż Niepodległości i krzyż harcerski. Do niedawna na nagrobku znajdowała się pierwotna rzeźba orła z uniesionym skrzydłami. Kilkanaście lat temu dodano mu koronę zwieńczoną krzyżem, z namalowanym biało-czerwonym otokiem i symbolem Polski Walczącej. Pomimo pozytywnego odbioru tej symboliki, instalacja sprawiała wrażenie amatorskiej i niegodnej nagrobka. Przywrócenie stanu pierwotnego było niemożliwe, ze względu na prawdopodobieństwo zniszczenia figury. W 2018 r. władze miejskie zdecydowały o wymianie orła na mosiężną rzeźbę zaprojektowaną przez łomżyńską rzeźbiarkę Urszulę Sępkowską. Instalacji dokonano 10 listopada 2018 r., w przededniu setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości i śmierci L. Kaliwody . Po prawej stronie mogiły L. Kaliwody znajduje się niewielki grób przykryty płytą z inskrypcją: Ś.P. / HALINKA / JARNUSZKIEWICZ / CÓRKA WACŁAWA I ADELI / Z KRASZEWSKICH / ŻYŁA LAT 15 / ZM. W STYCZNIU 1919 Jej grób nie należy do mogił żołnierskich, jednak historia życia i śmierci Haliny Jarnuszkiewicz jest nierozerwalnie związana z losami L. Kaliwody. Młody komendant zamieszkał w Łomży w domu Kraszewskich, spokrewnionych z rodziną Jarnuszkiewiczów, gdzie poznał Halinkę, która była córką Adeli Jarnuszkiewiczowej z domu Kraszewskiej, zasłużonej dla łomżyńskich struktur POW. Miłość i narzeczeństwo przerwała śmierć dziewiętnastoletniego wówczas komendanta POW, a piętnastoletnia Halinka, nie mogąc się z tym pogodzić, dwa miesiące później, 21 stycznia 1919 r., popełniła samobójstwo na jego grobie. Zachowało się wspomnienie świadka tych wydarzeń spisane już po II wojnie światowej: Styczeń 1919 r. był śnieżny i ciemny. Dni były krótkie. Jeszcze nie ochłonęliśmy po przeżyciach z listopada 1918 r. (odzyskanie niepodległości) i pierwszych świętach Bożego Narodzenia w wolnej Polsce, gdy w owym styczniu 1919 r., wtedy gdy byliśmy pochłonięci urządzaniem Wolnej Polski i organizowaniem w dom pani Bronisławy Kraszewskiej 33 pułku piechoty Wojska Polskiego, gdy dom ten był pełen wojskowych i broni – znaleziono Halinkę martwą na cmentarzu w miejscu gdzie leży jej kamień z przestrzelonym sercem. Rozpacz nas wszystkich a szczególnie jej rodziny była ogromna. Czyniliśmy sobie poniewczasie wyrzuty, że miała tak łatwy dostęp do broni i żeśmy się nią dostatecznie nie zajęli po śmierci Leona Kaliwody…. Wtedy były inne czasy – samobójców chowano pod płotem. Matka Halinki – pani Adela Jarnuszkiewiczowa wyjednała u władz kościelnych zezwolenie na pochowanie jej w grobowcu rodzinnym Kraszewskich przy głównej alei. Pogrzeb był cichy, z udziałem mniejszej liczby osób niż było to na pogrzebie Leona Kaliwody. Gdy się odbył i ludzie się rozeszli – mała grupka jej najbliższych wróciła do grobowca. Byli tam Jan Krassowski, Jerzy brat Halinki, ja i parę jeszcze osób spośród najbliższych przyjaciół. Wyjęliśmy trumnę Halinki z grobowca i przenieśliśmy ją do uprzednio wykopanego dołu obok trumny ś.p. Leona Kaliwody. Sądziliśmy, że było to życzeniem obojga zmarłych. […] . Dramatyczna historia młodej pary znanej jako Romeo i Julia z Łomży na trwale wrosła w narrację niepodległościową miasta. Stała się tematem książki i muralu przy ulicy Polowej 33, który zna każdy mieszkaniec Łomży. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

We wschodniej części cmentarza, przy alei prowadzącej od bramy cmentarnej, znajduje się grób rodziny Krzyżanowskich. Pochowano w nim ojca Ignacego i syna Jerzego, ułana poległego w 1920 r. Pod prostym, metalowym krzyżem, na kamieniu nagrobnym inskrypcja: KRZYŻANOWSCY / IGNACY 1848 – 1919 / JERZY 1893 – 1920 / SYN – ROTMISTRZ POLEGŁ ZA OJCZYZNĘ Niewiele wiadomo o rodzinie i poległym ułanie. Prawdopodobnie pochodzili z okolic Łomży, gdzie mieli majątek. Nieznana jest też data, miejsce i okoliczności śmierci 27-letniego Jerzego Krzyżanowskiego. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

Franciszek Penkala urodził się w 1901 r. w Olszewie w obecnym powiecie łomżyńskim. Uczył się w Prywatnej Szkole Handlowej w Łomży, przekształconej w 1916 r. w Państwowe Gimnazjum Męskie. Wstąpił do harcerstwa, należał do I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki. Był świadkiem śmierci jej komendanta Leona Kaliwody. W lipcu 1920 r., gdy armia bolszewicka zbliżała się do Łomży, 68 harcerzy zgłosiło się na ochotnika do armii polskiej. Większość z nich trafiła do batalionu zapasowego 33. Pułku Piechoty. Wśród nich znalazł się też F. Penkala i jego szkolny kolega Franciszek Piaścik. Walczyli w obronie Łomży od późnych godzin wieczornych 31 lipca do rana 2 sierpnia 1920 r. Osiemnastoletni F. Penkala zginął w ostatnich godzinach walki na piątnickich fortach. Został pochowany na łomżyńskim cmentarzu katedralnym, w pobliżu mogił zbiorowych żołnierzy z wojny polsko-bolszewickiej. Wiele lat później, płytę nagrobną ufundował jego szkolny kolega i towarzysz broni, F. Piaścik, wówczas profesor Politechniki Warszawskiej . Inskrypcja: FRANCISZEK / PENKALA / UCZEŃ GIMNAZJUM / POLEGŁ W PIĄTNICY / DN. 2-VIII-1920 / ŻYŁ LAT 18. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019, tam wcześniejsza literatura. Fot. © Małgorzata Karczewska

Mogiła Mikołaja Pietrona znajduje się w kwaterze wojennej z grobami zbiorowymi żołnierzy z wojny polsko-bolszewickiej. O poległym niewiele wiadomo. Był młodym kadetem artylerzystą. Nie zginął w walkach, lecz zmarł kilka miesięcy później, prawdopodobnie z powodu ran i związanych z nimi chorób. Do 2010 r. wystrój jego grobu był skromny. Obecnie, nad mogiłą znajduje się granitowy nagrobek z inskrypcją: Mikołaj Pietron / Kadet artylerzysta / szkoły podoficerskiej / w Kaliszu / zmarł 15 kwietnia 1921 r. / w szpitalu Św. Ducha / w Łomży / w 18 roku życia / Cześć jego pamięci. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

W 1920 r. 63 łomżyńskich harcerzy zgłosiło się jako ochotnicy Wojska Polskiego. Jednym z nich był drużynowy Stefan Wądołowski. Został przydzielony do batalionu zapasowego 33. Pułku Piechoty. Walczył w obronie Łomży. Podczas odwrotu jego kompania została przydzielona do 101. Pułku Piechoty, potem zaś, w Różanie do Lidzkiego Pułku Piechoty. Spod Różana pułk wykonał odwrót w kierunku Nasielska. Tam właśnie, ochotnicze oddziały wizytował gen. Józef Haller i gen. Władysław Sikorski. Dwa dni później, w ataku pod Nasielskiem poległo wielu harcerzy, w tym także S. Wądołowski. Na jego nagrobku widnieje jednak informacja, że poległ on jako ochotnik 233. Pułku Piechoty. Kwestia ta wymaga dalszych badań. Stefana Wądołowskiego pochowano w rodzinnym grobie na łomżyńskim cmentarzu katedralnym. Nad mogiłą wzniesiono wysoki, granitowy obelisk z trzema inskrypcjami, w tym jedną poświęconą pamięci poległego harcerza: Ś.P. / STEFAN / WĄDOŁOWSKI / KOMENDANT DR. HARCERSKIEJ / SKOŃCZYŁ GIMNAZJUM W ŁOMŻY / OCHOTNIK 233 P.P. / W BITWIE Z ROSJANAMI / POD NASIELSKIEM / POLEGŁ 17 SIERP. 1920 R. / PRZEŻYWSZY L. 20. / DZIĘKI POŚWIĘCENIU SIĘ / TYCH BOHATERÓW / POLSKA POWSTAŁA. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019, tam wcześniejsza literatura. Fot. © Małgorzata Karczewska

Jan Żbikowski był harcerzem łomżyńskiej I Drużyny im. T. Kościuszki. Należał też do Polskiej Organizacji Wojskowej, zaś od 1918 r. był ochotnikiem 33. Pułku Piechoty. Został ranny w bitwie pod Paprocią Dużą. Wzięty do niewoli zmarł w Pęchratce 9 sierpnia 1920 r. w wieku osiemnastu lat . Pochowano go na cmentarzu katedralnym w Łomży. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019, tam wcześniejsza literatura. Fot. © Małgorzata Karczewska

W 1981 r. kombatanci 33. Pułku Piechoty ufundowali poległym żołnierzom swojego pułku symboliczny grób. Na prostym, granitowym nagrobku umieszczono inskrypcję: ŻOŁNIERZOM / 33 P.P. ZIEMI ŁOMŻYŃSKIEJ / IM. MARSZAŁKA J. PIŁSUDSKIEGO / POLEGŁYCH W WALKACH Z ZABORCAMI / O NIEPODLEGŁOŚĆ / POLSKIEJ RZECZPOSPOLITEJ / OD 1919 DO 1945 R. / JAKO WYRAZ CZCI / DLA BOHATERSKIEJ ŚMIERCI / TOWARZYSZE BRONI / ŁOMŻA 3 V 1981 R. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

W grobie rodzinnym Jarnuszkiewiczów spoczywają trzy osoby będące uczestnikami walk i działalności narodowo-wyzwoleńczej lub wspomagające tę działalność: Bronisława Kraszewska, Adela z Kraszewskich Jarnuszkiewicz-Surawska oraz jej syn Jerzy Jarnuszkiewicz. Bronisławę Kraszewską nazywano w Łomży Babcią POW. Była matką komendanta X okręgu POW Jana Kraszewskiego, późniejszego majora Wojska Polskiego. Prowadziła dom otwarty dla wszystkich walczących o niepodległość, szczególnie peowiaków. Nad jej mieszkaniem przy ul. Wiejskiej 6 znajdowała się tajna komenda POW. To właśnie u niej mieszkał nowy komendant peowiaków L. Kaliwoda, przysłany z Warszawy następca jej aresztowanego syna, poprzedniego komendanta lokalnych struktur POW. Jej stosunek do walki najlepiej charakteryzują wspomnienia spisane w roku jej śmierci, dekadę po odzyskaniu niepodległości: Gdy ktoś zaproponował, żeby się udała do Niemców prosić o jakieś ulgi dla syna w więzieniu, odparła twardo: „Niedoczekanie ich, bym miała ugiąć kark przed Krzyżakiem. Trudno! Mój syn wiedział, na co się ważył. Musimy wszyscy cierpieć”. Bez ceremonji wyrzuciła za drzwi Niemca, który przyszedł egzekwować pieniądze za przejazd, a raczej przewóz Jej syna z Łomży do Mokotowa po wyroku, skazującym go na 5 lat ciężkiego więzienia. „Czy ja go wam kazałam wywozić? Nawet Moskale nie byli tacy bezczelni jak wy. Gdy kogo wywozili, to na własny koszt. Może jeszcze każecie płacić za jego utrzymanie w więzieniu? […] Pani Kraszewska brała żywy udział w pracach P.O.W. szła z młodymi dzielnie naprzód. Aresztowanie syna przyjęła jak spartanka. Ofiarna - pożyczała, rozdarowywała wszystko na cele ogólne, nie licząc ani na zwrot, ani na wdzięczność. Spełniała służbę dla Ojczyzny, jak radosny obowiązek. Z Jej też zasłużonych rąk P.O.W. wzięła pobłogosławiony przez Nią pierwszy sztandar Polski Zmartwychwstałej, by go zatknąć nad Wojskową Komendą Miasta (zainstalowaną w byłym gmachu gubernatorstwa rosyjskiego i niemieckiego — obecnym Starostwie) . Inskrypcja na nagrobku B. Kraszewskiej nie wspomina o jej zasługach dla odzyskania niepodległości. Wskazuje na to Krzyż Niepodległości, a wcześniej również - odznaka POW umieszczone obok nazwiska : BRONISŁAWA KRASZEWSKA / Z DOMU KULESZA / ŻYŁA LAT 88 / ZM. 29 VII 1928. Adela Jarnuszkiewicz-Surawska była działaczką ludową. Swoją działalność w czasie I wojny światowej związała z PSL Wyzwolenie. Wraz z bratem, późniejszym majorem Janem Kraszewskim, była jedną z najaktywniejszych osób w łomżyńskim POW, gdzie pełniła funkcję łączniczki i kurierki pomiędzy strukturami miejskimi i wiejskimi. Za działalność niepodległościową została odznaczona Krzyżem Virtuti Militari . Inskrypcja: ADELA JARNUSZKIEWICZ / 2 VOTO SURAWSKA / Z DOMU KRASZEWSKA / CÓRKA JANA I BRONISŁAWY / DYREKTOR GIMNAZJUM KRAWIECKIEGO W ŁOMŻY / UCZESTNIK WALK O NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI / UR. 3 VII 1879 ZM. 18 VIII 1947 / odznaka POW, Krzyż Niepodległości oraz Krzyż Walecznych 1920 r. Jerzy Jarnuszkiewicz wstąpił do harcerstwa w 1915 r. Dwa lata później był już zastępowym drużyny prowadzonej przez L. Kaliwodę oraz członkiem POW. Do wojska zgłosił się jako ochotnik w 1920 r. Walczył w obronie Łomży oraz pod Nasielskiem. Został odznaczony Krzyżem Legionowym i Medalem Niepodległości. Po wojnie i ukończeniu szkoły średniej podjął studia na SGGW w Warszawie. Pracował m.in. w Ministerstwie Reform Rolnych oraz na placówkach Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Cały czas aktywnie działał w ruchu harcerskim. We wrześniu 1939 r. na własną prośbę wrócił do kraju i walczył jako dowódca kompanii ciężkich karabinów maszynowych w obronie przeciwlotniczej Warszawy. Dostał się do niewoli i do Warszawy powrócił dopiero w lutym 1945 r., gdzie podjął pracę referenta w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Od 1954 r. do śmierci w 1960 r. pozostawał bez pracy. Zmarł na zawał 16 listopada 1960 r. Inskrypcja: JERZY / JARNUSZKIEWICZ / MGR INŻYNIER ROLNIK / OFICER REZERWY 33. PP W.P. / HARCMISTRZ, UCZESTNIK WALK O NIEPODLEGŁOŚĆ POLSKI / W LATACH 1918-1939 / OBROŃCA ŁOMŻY / OBROŃCA WARSZAWY / UR. 28 XI 1901 / ZM. 18 XI 1960 oraz Krzyż Niepodległości oraz Krzyż Walecznych 1920 r. po prawej stronie inskrypcji. Po lewej stronie dwie odznaki niezachowane. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019, tam wcześniejsza literatura. Fot. © Małgorzata Karczewska

Na lewo od grobu rodziny Kraszewskich i Jarnuszkiewiczów znajduje się mogiła majora Jana Kraszewskiego, syna Bronisławy Kraszewskiej. W latach 1917-1919 był komendantem X Okręgu POW w Łomży. Po jego aresztowaniu przez władze niemieckie, do Łomży przybyły z Warszawy L. Kaliwoda, najbardziej znana postać miasta związana z odzyskaniem niepodległości. Po uwolnieniu J. Kraszewskiego, w dalszym ciągu pełnił on funkcje komendanta Okręgu POW, zaś L. Kaliwodzie powierzono obowiązki komendanta miejskiego tej organizacji. Pod koniec listopada 1918 r. J. Kraszewski stał na czele komisji likwidacyjnej POW, wykonując rozkaz wcielenia byłych peowiaków do 33. Pułku Piechoty. Inskrypcja nagrobna: MJR W.P. / JAN / KRASZEWSKI / 7 VII 1893 – 28 II 1968 / KOMENDANT X OKRĘGU P.O.W. W ŁOMŻY. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

Anastazja Kruszewska pochodziła z Jednaczewa w obecnym powiecie łomżyńskim. Wywodziła się z rodziny kultywującej tradycje patriotyczne. Jej ojciec, Wojciech pochodził z Kurpiowszczyzny, skąd musiał zbiec po Powstaniu Styczniowym w 1863 r. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej Anastazja nawiązała kontakty z rodziną Kraszewskich z Łomży. Później, już w czasie okupacji niemieckiej z przewoziła z miasta na prowincję tajne biuletyny. Współpracowała z B. Kraszewską, podobnie jak A. Jarnuszkiewiczowa była łączniczką POW. Miała też wydzielone, bardzo odpowiedzialne zadania, z których wywiązała się bez zarzutu. Tuż przed listopadowym rozbrojeniem oddziałów niemieckich w Łomży, bezpiecznie przewiozła wozem konnym trzy transporty broni do magazynu położonego w klasztorze Panien Benedyktynek przy ulicy Dwornej. Za działalność w POW oraz dowożenie żywności i opatrunków w czasie oblężenia Łomży w sierpniu 1920 r. została w 1922 r. odznaczona Krzyżem Walecznych, Medalem Niepodległości i odznaką POW. Została pochowana w grobie rodzinnym. Inskrypcja: Ś.P. / Anastazja / Kruszewska / z d. Borkowska / żyła lat 84 zm. 15.09.1970 r. / ODZNACZONA KRZYŻEM / WALECZNYCH, / KRZYŻEM NIEPODLEGŁOŚCI / I ODZNAKĄ P.O.W. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019, tam wcześniejsza literatura. Fot. © Małgorzata Karczewska

Na obecnym etapie badań nad biografiami osób zasłużonych dla odzyskania niepodległości w regionie łomżyńskim, o Zdzisławie Lebenszteinie niewiele wiadomo, ponad to, co uwieczniono na tablicy nagrobnej. Był żołnierzem POW i Legionów Polskich, walczył w wojnie polsko-bolszewickiej i wojnie obronnej 1939 r. Został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu katedralnym. Inskrypcja: ZDZISŁAW LEBENSZTEIN / ŻYŁ LAT 80 ZM. 16 IX 1980 / LEGIONISTA I PEOWIAK / UCZESTNIK WOJNY 1920 R. I 1939 R. / ZASŁUŻONY DZIAŁACZ „SPOŁEM” [część inskrypcji dotycząca innego członka rodziny]. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

O pochowanym w rodzinnym grobie Józefie Nowaku wiadomo, że był uczestnikiem Powstania Wielkopolskiego i walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Dalsze szczegóły biografii muszą zostać ustalone w toku przyszłych badań. Inskrypcja: Ś.P. / NOWAK / JÓZEF / 1899-1990 / UCZESTNIK POWSTANIA / WIELKOPOLSKIEGO / OCHOTNIK W WOJNIE / Z BOLSZEWIKAMI / 1920 / POKÓJ JEGO DUSZY. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

O pochowanym w rodzinnym grobie Piotrze Ożarowskim wiadomo, że walczył w czasie I wojny światowej w Błękitnej Armii Hallera oraz w wojsku polskim podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Dalsze szczegóły biografii muszą zostać ustalone w toku przyszłych badań. Inskrypcja: PIOTR / OŻAROWSKI / ŻOŁNIERZ ARMII HALLERA / UCZESTNIK WALK / O NIEPODLEGŁOŚĆ / PAŃSTWA POLSKIEGO / W LATACH 1914-1920 / UR. DN. 30 I 1882 R. / ZM. DN. 12 X 1965 R. / PROSI O ZDROWAŚ / MARIA. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

Podpułkownik Jerzy Sawa-Sawicki był pierwszym dowódcą 33. Pułku Piechoty, legionistą i uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Wybitne zdolności przywódcze i doświadczenie wojenne wykorzystał m.in. w bitwie pod Ossowem k. Radzymina, gdy udało mu się zapanować nad odwrotem wojsk polskich i zmusić do odwrotu wojska bolszewickie. Po zakończeniu wojny odprowadził swój pułk do Łomży i zadbał o sprawy bytowe żołnierzy . Zmarł nagle, 10 listopada 1922 r., w wieku 36 lat, na trzeci w ciągu dwóch lat atak serca. Kawaler Orderu Virtuti Militari i Krzyża Walecznych. Wdzięczni żołnierze 33. P.P. z zebranych we własnym gronie składek wystawili mu nagrobek, o doskonałej artystycznej formie. Wykonany z piaskowca, w formie skały zwieńczonej postacią siedzącego orła z wzniesionym jednym skrzydłem, trzymającego w szponach tablicę z inskrypcją: Ś.P. / JERZY SAWA-SAWICKI / PODPUŁKOWNIK DCA. 33 P.P. / ZMARŁ DNIA 10-XI-1922 / ŻYŁ LAT 36 / KOCHANEMU DOWÓDCY / PODOFICEROWIE Na nagrobku znajdują się dwie sygnatury, projektanta oraz wykonawcy: S. Mazurek 1927 i R.S. Lubowiecki, Warszawa, Dzika 68. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019, tam wcześniejsza literatura. Fot. © Małgorzata Karczewska

Stanisław Sylwester Suryn był zawodowym żołnierzem. W 1915 r. uzyskał w armii rosyjskiej stopień generała majora ze starszeństwem i został mianowany na dowódcę brygady w składzie 8. Dywizji Piechoty. Sprawował opiekę nad Legionem Puławskim – ochotniczą polską formacją zbrojną walczącą w czasie I wojny światowej w składzie armii Imperium Rosyjskiego. W późniejszym okresie służył też w Legionie Polskim w Finlandii. Od początku 1919 r. stał się oficerem rezerwy Wojska Polskiego z zatwierdzeniem nadanego mu przez armię carską stopnia generała majora ze starszeństwem. Przez okres kilku miesięcy był dowódcą 8. Dywizji Piechoty. W luty 1920 r. ze względu na wiek został zwolniony z czynnej służby. Zmarł w 1928 r. i został pochowany w rodzinnej Łomży . Jest to prosta mogiła nakryta lastrykową płytą ułożoną na granitowym cokole, z dwiema mosiężnymi tablicami. Inskrypcja: Ś.P. / STANISŁAW SYLWESTER / SURYN / 31.12.1858 – 11.02.1928 / GENERAŁ DYWIZJI WOJSKA POLSKIEGO / UCZESTNIK WALK O NIEPODLEGŁOŚĆ / W 1918 ROKU. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019, tam wcześniejsza literatura. Fot. © Małgorzata Karczewska

Rena Żyłko była organizatorką harcerstwa łomżyńskiego, żołnierzem POW oraz Legii Ochotniczej Kobiet w stopniu kaprala podchorążego. Na przełomie 1917 i 1918 r. zorganizowała czterdziestoosobową III Drużynę Harcerek, którą prowadziła jako drużynowa. Drużyna działała pod opieką Łomżyńskiej Organizacji Harcerek. W 1920 r. R. Żyłko wyjechała do Wilna i została skierowana do podchorążówki Ochotnicze Legii Kobiet. W efekcie uczestnictwa w walkach na froncie zachorowała na gruźlicę, która doprowadziła do jej śmierci w 1926 r. Została pochowana na cmentarzu katedralnym. Rena Żyłko została patronką IV Drużyny Harcerskiej przy Gimnazjum im. M. Konopnickiej, która otoczyła opieką groby poległych żołnierzy i harcerzy . Inskrypcja: Ś.P. / KAPRAL PODCHORĄŻY / RENA ŻYŁKO / 1902-1926 / ORGANIZATORKA HARCERSTWA ŁOMŻYŃSKIEGO / ŻOŁNIERZ POW I LEGII OCHOTNICZEJ KOBIET. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019, tam wcześniejsza literatura. Fot. © Małgorzata Karczewska

Na fasadzie budynku dawnej plebanii parafii ewangelickiej, zwanej obecnie Domem Pastora, znajduje się tablica ufundowana przez mieszkańców miasta w 2015 r. Upamiętnia Józefa Piłsudskiego i jego pobyt w tym budynku w dniu 24 maja 1899 r. Przyszły marszałek Polski dokonał wówczas konwersji do kościoła ewangelicko-augsburskiego, co umożliwiło mu ślub z Marią Koplewską. Treść tablicy: MARSZAŁEK / JÓZEF PIŁSUDSKI / (1867-1935) / TWÓRCA I OBROŃCA / NIEPODLEGŁOŚCI POLSKI / w tym domu przebywał / SPOŁECZNOŚĆ ŁOMŻYŃSKA / 2015. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019. Fot. © Małgorzata Karczewska

Pomnik został odsłonięty 11 listopada 1996 r. na skwerze im. Leona Kaliwody. Zaprojektował go Edward Stefanowicz, łomżyński harcmistrz, członek Drużyny Weteranów Harcerzy Ziemi Łomżyńskiej. Monument upamiętnia przede wszystkim harcerki i harcerzy dwóch pierwszych łomżyńskich drużyn powstałych w 1913 r.: Męskiej Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki, której drużynowym był Teodor Kleindienst oraz Żeńskiej Drużyny Harcerskiej im. Emilii Plater, założonej i kierowanej przez M. Żbikowską . Harcerze tych drużyn licznie wstępowali do POW i brali udział w walkach wojny polsko-bolszewickiej. Wysoki granitowy głaz ustawiono na postumencie w formie Krzyża Harcerskiego. Na froncie obelisku znajduje się tablica z inskrypcją: HARCERZOM / ZIEMI / ŁOMŻYŃSKIEJ / POLEGŁYM I WALCZĄCYM / O NIEPODLEGŁĄ POLSKĘ / W LATACH 1914-1945 / ŁOMŻA 11 XI 1996 SPOŁECZEŃSTWO. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019, tam wcześniejsza literatura. Fot. © Małgorzata Karczewska

Leona Kaliwoda był harcerzem i komendantem okręgu łomżyńskiego POW. Do Łomży trafił po aresztowaniu przez władze niemieckie dotychczasowego komendanta J. Kraszewskiego. 11 listopada 1918 r. wraz z grupą peowiaków zorganizował akcję rozbrajania żołnierzy niemieckich. Na ulicy Sienkiewicza wywiązała się strzelanina, w której poniósł śmierć L. Kaliwoda. W listopadzie 1928 r. na fasadzie kamienicy przed którą zginął L. Kaliwoda umieszczona została tablica pamiątkowa o treści: LEON KALIWODA / PCHOR. I KMDT. X. OKR. P.O.W. / KMDT DRUŻYN HARCERSKICH / KAWALER ORD. VIRTUTI MILITARI / TU POLEGŁ 11.XI.1918 / W WALCE O WOLNOŚĆ. Tablica została zdjęta w czasie okupacji, w 1941 r. Jej powojenne losy są nieznane. Nieco światła na jej historię rzucają wspomnienia druha Kazimierza Odyńca z Białegostoku zapisane w liście do druhny Krystyny Mieszkowskiej i opublikowane w monografii działalności łomżyńskiej Drużyny Weteranów: Tablica ta została zdeponowana w zarządzie ZMP. Pewnego dnia doszło do małego pożaru w ZMP. Pod pozorem gaszenia wyważyliśmy drzwi i przy okazji zabraliśmy tablicę i stary sztandar zambrowskiej drużyny odnaleziony po wojnie w Szczecinie, kilka kronik (te są do dzisiaj) oraz parę innych drobiazgów, które miały być zniszczone. Tablicę zakopano w ogrodzie u Waldka Pyłkowskiego na Stacha Konwy. Po kilku latach tablica ponownie trafiła na swoje miejsce… Jedenastego listopada 1981 r. tablicę ponownie umieszczono na fasadzie kamienicy przy ul. Sienkiewicza 10. Z tej okazji dodana została druga inskrypcja pamiątkowa: POWTÓRNIE WMUROWANA / DN. 11 XI 1981 R. / SPOŁECZEŃSTWO / M. ŁOMŻY Współcześnie, tablica upamiętniająca miejsce śmierci L. Kaliwody stanowi scenografię dorocznych obchodów święta niepodległości. Źródło: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Miejsca pamięci czynu niepodległościowego na północno-wschodnim Mazowszu, Białystok 2019, tam wcześniejsza literatura. Fot. © Małgorzata Karczewska